dr Leszek Wetesko: Kwerenda dzieł sztuk plastycznych oraz architektonicznych związanych z chrystianizacją Polski i powstaniem Państwa Polskiego w okresie do początku XIII wieku

Kwerenda dzieł sztuk plastycznych oraz architektonicznych związanych z chrystianizacją Polski i powstaniem państwa polskiego w okresie do początku XIII w.

Lista zabytków:

Okres tzw. pierwszej monarchii: połowa X w. – schyłek lat 30. XI w.

1. Poznań (woj. wielkopolskie), katedra pw. św. Piotra i Pawła, relikty płyty z zaprawy wapiennej, tzw. misy chrzcielnej, 2. poł. X w.

Relikt ten uważa się za część urządzenia służącego do mieszania zaprawy wapiennej podczas procesu budowy pierwszej na ziemiach polskich kamiennej bazyliki. Bądź też, jak sądzi druga grupa mediewistów, jest to pozostałość po misie chrzcielnej, która znajdowała się w rekonstruowanym przez prof. Zofię Kurnatowską baptysterium, będącym ważnym elementem wyposażenia lokowanej w Poznaniu stacji misyjnej biskupa Jordana.

1. Poznań (woj. wielkopolskie), katedra pw. św. Piotra i Pawła, relikty fundamentów trójnawowej bazyliki pod wezwaniem św. Piotra (partia zachodnia budowli, mur z wątkiem opus spicatum), lata 80. X w. – pocz. XI w.

Budowę tego kościoła zainicjował Mieszko I w drugiej połowie lat osiemdziesiątych X wieku. Proces jego wznoszenia zakończył w pocz. XI wieku Bolesław Chrobry. Świątyni nadano kształt trójnawowej bazyliki z prezbiterium zamkniętych od wschodu apsydą, bardzo prawdopodobne, że wzbogaconym o kryptę, flankowanym przez dwa prostokątne aneksy. Fasada zachodnia uzyskała formę wyrastającego z tradycji karolińskiej monumentalnego westwerku. Budowla ucierpiała podczas najazdu księcia Brzetysława. Została splądrowana, niewykluczone, że również spalona i zapewne po części zburzona (fasada zachodnia?).

1. Poznań (woj. wielkopolskie), katedra pw. św. Piotra i Pawła, relikty dwóch kamiennych grobowców w nawie głównej bazyliki św. Piotra, tzw. grobów monarszych Mieszka I i Bolesława Chrobrego, koniec X w. – koniec 1. ćw. XI w. (?).

W polskiej historiografii zarysowały się dwie koncepcje co do przeznaczenia owych grobów, zlokalizowanych w korpusie nawowym poznańskiej katedry. Jedna chce w nich widzieć groby miejscowych biskupów, druga, odwołując się do silnej w średniowieczu tradycji, wskazującej na tutejszą katedrę jako na miejsce wiecznego spoczynku pierwszych polskich władców, dopatruje się w nich sarkofagów Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Obydwa groby zostały zburzone i wyrabowane podczas najazdu czeskiego księcia Brzetysława.

1. Poznań (woj. wielkopolskie), katedra pw. św. Piotra, relikwia miecza św. Piotra, X w. (?), obecnie: Poznań, Muzeum Archidiecezjalne.

Wiedzy o tym cennym zabytku dostarcza nam Jan Długosz, który w Katalogu biskupów poznańskich przy okazji opisywania postaci biskupa Jordana wspomina, iż w XV wieku relikwia ta była w Poznaniu uważana za starożytną i cieszyła się wielkim kultem. Według miejscowej, opisanej przez dziejopisa tradycji pierwszy polski biskup miał otrzymać ją w Rzymie od papieża tuż przed udaniem się do państwa Mieszka I.

1. Poznań (woj. wielkopolskie), Ostrów Tumski, relikty fundamentów pałacu wczesnopiastowskiego, 2. poł. X w. – pocz. XI w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w Instytucie Prehistorii UAM w Poznaniu, prof. dr hab. Hanna Maria Kóčka–Krenz).
2. Poznań (woj. wielkopolskie), Ostrów Tumski, relikty fundamentów kościoła pałacowego, 2. poł. X w. – pocz. XI w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w Instytucie Prehistorii UAM w Poznaniu, prof. dr hab. Hanna Maria Kóčka–Krenz).

Wzniesienie odkrytego niedawno zespołu pałacowo-kaplicowego w Poznaniu przypisuje się zgodnie Mieszkowi I. Polski władca, podejmując trud budowy reprezentacyjnej rezydencji odwołał się do wzorca architektonicznego obecnego w wielu cesarskich rezydencjach na terenie Królestwa Niemieckiego. Swymi korzeniami wyrasta on z tradycji architektury pałacowej państwa Karolingów. W X stuleciu za niedościgniony wzór uchodził kompleks budowli wzniesionych przez Karola Wielkiego w Akwizgranie.

1. Poznań (woj. wielkopolskie), Ostrów Tumski, relikty ołtarza w kościele pałacowym, 2. poł. X w. – pocz. XI w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w Instytucie Prehistorii UAM w Poznaniu, prof. dr hab. Hanna Maria Kóčka–Krenz).
2. Poznań (woj. wielkopolskie), Ostrów Tumski, kościół pałacowy, kostki mozaikowe, koniec X w. – XI w. (?), (zabytki z wykopalisk dostępne w Instytucie Prehistorii UAM w Poznaniu, prof. dr hab. Hanna Maria Kóčka–Krenz).

Charakterystyczne dla wnętrz sakralnych schyłkowego chrześcijańskiego antyku dekoracje mozaikowe odnajdujemy również w kościołach wczesnego średniowiecza.  W państwie Karolingów pracują mistrzowie sprowadzeni z Italii. Podobnie w X i XI stuleciu. Sztuka mozaiki obca jest rzemieślnikom z Europy Zachodniej. Mistrzów sprowadza się z Italii, Bizancjum bądź z Kijowa. W przypadku zdobiącej poznański kościół książęcy dekoracji dopatrujemy się dzieła rzemieślników sprowadzonych być może przez Bolesława Chrobrego z Rusi.

1. Poznań (woj. wielkopolskie), Ostrów Tumski, kościół pałacowy, relikty dekoracji kościanej prawdopodobnie ze skrzyneczki relikwiarzowej, 2. poł. X w. – 1. ćwierć XI w. (?) (zabytki z wykopalisk dostępne w Instytucie Prehistorii UAM w Poznaniu, prof. dr hab. Hanna Maria Kóčka–Krenz).

Kult świętych oraz cześć oddawana ich relikwiom była fundamentem pobożności w karolińskiej i ottońskiej Europie. Czczone święte szczątki składano w relikwiarzach, umieszczanych następnie na ołtarzach. W przypadku znaleziska poznańskiego miejsce jego odkrycia zdaje się wskazywać, iż relikwiarz ten mógł być prywatną własnością polskiego władcy, być może Mieszka I, który zdeponował cenną skrzyneczkę w swojej kaplicy.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), katedra pw. Wniebowzięcia Panny Marii i św. Wojciecha, relikty fundamentów pierwszego kościoła fundacji Mieszka I pw. NPanny Marii, przed 992 r. (rysunek z rekonstrukcją rotundy wg Tomasza Janiaka dostępny w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie).

Najstarszy kościół w Gnieźnie pod wezwaniem NM Panny (wg informacji Kosmasa) został ufundowany przez Mieszka I, o czym informuje nas przekaz Pasji z Tegernsee. W nim to bowiem, w 997 roku, złożono relikwie św. Wojciecha. Skromne jego relikty zdają się wskazywać, iż miał on kształt rotundy, zapewne z apsydą.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), katedra pw. Wniebowzięcia Panny Marii i św. Wojciecha, relikty fundamentów pierwszego kościoła fundacji Mieszka I pw. NPanny Marii po jego rozbudowie w 997 roku (rysunek z rekonstrukcją rotundy z aneksami wg Tomasza Janiaka dostępny w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie).

Nieoczekiwane wydarzenia związane z męczeńską śmiercią biskupa Wojciecha i uznanie go za świętego oraz decyzja Bolesława Chrobrego o złożeniu jego szczątków w Gnieźnie wymagały stosunkowo szybkiego przygotowania miejsca ekspozycji świętych relikwii. Naprędce dobudowano do Mieszkowej rotundy kaplicę, która pomieściła kości późniejszego patrona państwa Piastów.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), katedra pw. Wniebowzięcia Panny Marii i św. Wojciecha, łańcuch do biskupiego pektorału [z grobu biskupiego w katedrze], późnoantyczny, obecnie: Gniezno, Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, nr inw. I/204.
2. Gniezno (woj. wielkopolskie), katedra pw. Wniebowzięcia Panny Marii i św. Wojciecha, gemma z wyobrażeniem Ateny (włócznia przekształcona w krzyż), późnoantyczna, obecnie: Poznań, Muzeum Archeologiczne, nr inw. MAP 1936:161.

Na przestrzeni średniowiecza, poczynając od V wieku, używano dzieł sztuki antycznej do zdobienia biżuterii oraz sprzętów liturgicznych i relikwiarzy. Dodawało to splendoru i podnosiło rangę monarszych fundacji, które w ten sposób, poprzez włączenie w nie tego typu dzieł, uzyskiwały symboliczną więź z historycznym imperium rzymskim. Motyw krzyża na gemmie gnieźnieńskiej wskazuje na jej zamocowanie na jakimś sprzęcie kościelnym – krzyżu ołtarzowym bądź relikwiarzu.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), katedra pw. Wniebowzięcia Panny Marii i św. Wojciecha, agatowy kielich mszalny, tzw. kielich św. Wojciecha, czasza agatowa roboty bizantyńskiej, X w., obecnie: Gniezno, Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, nr inw. I/44.

Zabytek ten tradycja łączy z osobą św. Wojciecha. W X i XI stuleciu jedynym środowiskiem artystycznym, które posiadało umiejętności potrzebne do obróbki twardego agatu, był imperialny Konstantynopol. Z niego luksusowe wyroby trafiały przez Italię, być może również przez Ruś, na Zachód. Niewykluczone, że gnieźnieńska czara agatowa została przywieziona do Gniezna przez Ottona III i złożona w darze w tutejszej archikatedrze (Piotr Skubiszewski).

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), katedra pw. Wniebowzięcia Panny Marii i św. Wojciecha, replika włóczni św. Maurycego, Niemcy lub Italia przed rokiem 1000, obecnie: Kraków, Skarbiec Katedry Wawelskiej.

Włócznia św. Maurycego należała do najcenniejszych imperialnych relikwii państwa Ottonów, obok korony była również najważniejszym z regaliów, nieodzownym podczas wynoszenia na tron władców niemieckich. Na polecenie Ottona III wykonano dwie repliki świętej włóczni, które następnie cesarz ofiarował władcom Polski i Węgier – Bolesławowi Chrobremu i Stefanowi, włączając w ten symboliczny sposób obu w swój wielki projekt Renovatio imperii.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), katedra pw. Wniebowzięcia Panny Marii i św. Wojciecha, ewangeliarz z kalendarzem, Reims (?), 800 r., obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, nr inw. BK Ms 1.

Pergaminowy rękopis (155×190 mm, 151 kart, pisany wczesną minuskułą karolińską z uwzględnieniem uncjały) zawiera niepełne (brak niektórych składek) cztery ewangelie oraz 87 zapisek iroszkockich na marginesach. Wolumin był iluminowany, na co wskazują dwa odbicia obramień z niezachowanych kart. Kodeks powstał w 800 roku w karolińskim skryptorium przy katedrze w Reims. Według miejscowej, gnieźnieńskiej tradycji należał do św. Wojciecha. Kodeks mógł trafić do Polski we wczesnym okresie chrystianizacji. Bardzo często bowiem udających się na misję do nieznanych i niebezpiecznych krajów duchownym wyposażano w przestarzałe i nieużywane już rękopisy liturgiczne.

1. Giecz (woj. wielkopolskie, pow. Środa Wlkp.), relikty fundamentów zespołu rezydencjonalnego i kościoła pałacowego, koniec X w. – pocz. XI w. (budowla w założonym kształcie nie została nigdy zrealizowana).

Budowę gieckiego zespołu rezydencjonalnego rozpoczęto u schyłku X wieku i stosunkowo szybko przerwano na poziomie fundamentów. Zapewne nieco później (przed 1039 r.) wzniesiono na fundamencie kościoła pałacowego drewnianą kaplicę. Wskazują na to odkryte ślady spalenizny, jak również niewielkie fragmenty uszkodzonych sprzętów liturgicznych oraz najpewniej relikwiarzowej skrzyneczki i kielicha dzwonu.

1. Giecz (woj. wielkopolskie, pow. Środa Wlkp.), niewielkie relikty skrzyneczki, być może relikwiarzowej z kościanych okładzin, 1. ćwierć X w., obecnie: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.

Kult świętych oraz cześć oddawana ich relikwiom była fundamentem pobożności w karolińskiej i ottońskiej Europie. Czczone święte szczątki składano w relikwiarzach, umieszczanych następnie na ołtarzach.

1. Giecz (woj. wielkopolskie, pow. Środa Wlkp.), relikty małej ażurowej płytki kościanej, być może z oprawy książki, 1. ćwierć X w., obecnie: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.

Powstające w skryptoriach pergaminowe rękopisy, szczególnie gdy były nimi księgi liturgiczne, oprawiano w cenne oprawy, często dekorowane złotą lub srebrną blachą, kamieniami szlachetnymi, rzeźbionymi w kości słoniowej płytkami oraz emalią komórkową. Najwspanialsze oprawy z racji zamieszczonego w nich Słowa Bożego otrzymywały ewangeliarze i ewangelistarze. Niewykluczone, iż zachowana we fragmencie giecka płytka kościana była ozdobą oprawy księgi liturgicznej, na co wskazywałoby miejsce jej odkrycia.

1. Giecz (woj. wielkopolskie, pow. Środa Wlkp.), niewielkie relikty kielicha dzwonu, 1. ćwierć X w., obecnie: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.
2. Giecz (woj. wielkopolskie, pow. Środa Wlkp.), relikty architektury kościoła pw. św. Jana Chrzciciela (widok na kryptę), koniec 1. ćwierci XI w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, mgr Teresa Krysztofiak).
3. Giecz (woj. wielkopolskie, pow. Środa Wlkp.), relikty architektury kościoła pw. św. Jana Chrzciciela (relikty westwerku), koniec 1. ćwierci XI w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, mgr Teresa Krysztofiak).

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela, wzniesiony najpewniej jeszcze z inicjatywy Bolesława Chrobrego (?), otrzymał formę jednonawowej świątyni z kryptą relikwiarzową w części wschodniej i wyniesionym ponad nią prezbiterium. Od zachodu korpus nawowy zamykał monumentalny westwerk z dwiema wieżyczkami, mieszczącymi klatki schodowe na emporę.

1. Giecz (woj. wielkopolskie, pow. Środa Wlkp.), relikty fundamentów kościoła pw. Najświętszej Marii Panny, koniec X w. – koniec XII w. (?), (fotografie dostępne w Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy).
2. Ostrów Lednicki (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), relikty architektury rezydencji monarszej i kościoła pałacowego, koniec X w. – 1. ćwierć XI w.

Zespół rezydencjonalny na wyspie Jeziora Lednickiego składa się z prostokątnej auli i centralnej kaplicy o stosunkowo skomplikowanym rzucie krzyża greckiego nałożonego na koło. Najpewniej wznoszenie kompleksu rozpoczęto u schyłku X wieku. Został on ukończony w pierwszym dziesięcioleciu XI wieku. W ostatniej fazie budowy zarówno pałac, jak i kaplica uzyskały swój ostateczny dwukondygnacyjny kształt.

1. Ostrów Lednicki (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), relikty pałacu, koniec X w. – 1. ćwierć XI w.
2. Ostrów Lednicki (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), relikty murów kościoła pałacowego, koniec X w. – 1. ćwierć XI w.
3. Ostrów Lednicki (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), relikty tzw. „basenów chrzcielnych”, koniec X w. – 1. ćwierć XI w. (?), (fotografie dostępne w Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy).

W obrębie przyziemia kaplicy odkryto dwie symetrycznie ułożone niecki gipsowe, w których część uczonych zaczęła dopatrywać się basenów chrzcielnych. Ta nieposiadająca fundamentu źródłowego hipoteza stała się punktem wyjścia do przesuwania w głąb lat 60. X wieku czasu powstania zespołu. Spotkała się ona z bardzo krytycznym głosem ze strony wielu polskich mediewistów.

1. Ostrów Lednicki (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), relikty kościoła nr II, 3. ćwierć X w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy).

Zachowane relikty budowli wskazują na to, iż została ona wzniesiona z drewna. Na prostokątny korpus nawowy otwierało się płytkie, również prostokątne prezbiterium.

1. Ostrów Lednicki (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), relikty kamiennych grobowców w kościele nr II, 3. ćwierć X w. – koniec XI w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy).
2. Ostrów Lednicki (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), zawieszka ze złotej blachy, znaleziona przy południowej ścianie kaplicy, 2. poł. X w. – XI w., obecnie: Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego, nr. inw. MPPPG/AW 318.
3. Ostrów Lednicki (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), pektorał- relikwiarzyk, Bizancjum lub Ruś (?), ok. 1000 r. (?), obecnie: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP 301/62.

Wykonany z brązowej, pozłacanej blachy, wymiary: wys. 5,5 cm, szer. 4,5 cm, mieścił w swoim wnętrzu zapewne jakieś święte relikwie. Tego typu pektorały, wieszane na ozdobnym łańcuchu, należały do atrybutów władzy biskupiej lub opackiej.

1. Ostrów Lednicki (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), fragment okucia księgi z dekoracją florystyczną, 2. poł. X w. – 1. ćwierć XI w., obecnie: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, nr inw. MPP151/66.
2. Ostrów Lednicki (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), nóż liturgiczny, 2. poł. X w. – 1. ćwierć XI w., obecnie: Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego, nr inw. MPPPG/AW 332.

Żelazny nóż liturgiczny inkrustowany trzema złotymi krzyżykami o dł. 20,2 cm (ostrze: 14,3 cm) mógł służyć do sprawowania liturgii na ołtarzu (w liturgii wschodniej).

1. Łekno (woj. wielkopolskie, pow. Wągrowiec), fundamenty rotundy pw. św. Piotra, pocz. XI w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w Instytucie Historii UAM w Poznaniu, prof. dr hab. Andrzej Marek Wyrwa).

Rotunda łekieńska zachowała się w warstwie fundamentów. Jest to tzw. rotunda prosta o nawie na planie koła z niewielka apsydą. Należy do tej samej grupy kościołów co ufundowany przez Mieszka I kościół grodowy w Gnieźnie.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), rotunda pw. Panny Marii, później św. Feliksa i Adaukta, 2. poł. X w. – pocz. XI w. (?)

Dworski kościół, najpewniej kaplica pałacowa (?), wzniesiony na planie czworoliścia – wokół rotundy rozmieszczono krzyżowo cztery apsydy. Od południa pomiędzy apsydami znajduje się pomieszczenie mieszczące zapewne klatkę schodową na emporę.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), relikty fundamentów kościoła przedromańskiego, rotundy dwuapsydowej, tzw. „B”, 3. ćwierć X w. lub przełom X i XI w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w: Zamek Królewski na Wawelu, prof. dr hab. Z. Pianowski, dr J. Firlet).

Wznoszona w trzech fazach budowla uzyskała ostatecznie kształt rotundy dwuapsydowej z wspartą na jednym filarze, znajdującą się w jednej z apsyd emporą. W ostatniej fazie pod emporą zbudowany został grobowiec.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), płyta nagrobna z kościoła przedromańskiego, rotundy dwuapsydowej, tzw. „B”, XI w. – pocz. XII w. (?).

Prostokątna płyta z rytym wizerunkiem wpisanego w koło krzyża na drzewcu, stanowiła nakrycie grobu pochowanej w nim kobiety.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), relikty tzw. budowli czworokątnej, X w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w: Zamek Królewski na Wawelu, prof. dr hab. Z. Pianowski, dr J. Firlet).

Podczas badań odkryto wykute w skale zagłębienie o kształcie kwadratu. Wewnętrzne krawędzie zostały obmurowane łamanym płytowo wapieniem i piaskowcem spojonym zaprawą gipsową. Mury zachowały się do wysokości 1,20 m. W ścianie południowo-wschodniej znajdowało się wejście z długim, prostopadle do ściany usytuowanym korytarzem. Budowli tej przypisuje się funkcje gospodarcze – w kondygnacji przyziemnej mogła mieścić się piwnica, na pierwszym piętrze zaś książęcy spichlerz.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), relikty rotundy z basenem chrzcielnym lub komorą grobową (?), 1. ćwierć XI w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w: Zamek Królewski na Wawelu, prof. dr hab. Z. Pianowski, dr J. Firlet).

Wewnątrz zachowanej fragmentarycznie kolistej nawy kościoła odkryto oblicowane dużymi piaskowcowymi płytami prostokątne zagłębienie o głębokości 0,4 m. Obecnie przeważa przekonanie, iż rotunda przy bastionie Władysława IV służyła jako baptysterium.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), relikty fundamentów wieży obronnej, tzw. stołp, 4. ćwierć XI w. – 1. poł. XII w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w: Zamek Królewski na Wawelu, prof. dr hab. Z. Pianowski, dr J. Firlet).
2. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), relikty katedry pw. św. Wacława, fragment płyty z reliefową plecionką (wtórnie osadzonej w ścianie zakrystii przy kaplicy Maciejowskich), 1. ćwierć XI w.

Według części uczonych kamienna płyta pochodzi z niezachowanej trójnawowej bazyliki, być może transeptowej (odkryto szczątkowo zachowane ślady po tej budowli), wzniesionej w Krakowie z inicjatywy Bolesława Chrobrego. Zabytek mógł być płytą sarkofagową, fragmentem przegrody chórowej lub też antependium ołtarza.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), relikty katedry pw. św. Wacława, fragment płyty z reliefową plecionką, 1. ćwierć XI w.

Według części uczonych kamienna płyta pochodzi z niezachowanej trójnawowej bazyliki, wzniesionej w Krakowie z inicjatywy Bolesława Chrobrego. Zabytek mógł być fragmentem przegrody chórowej lub też antependium ołtarza.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), relikty katedry pw. św. Wacława, dwa fragmenty płyty z reliefową plecionką i wizerunkiem zwierzęcia (lwa lub jagnięcia?), 1. ćwierć XI w.

Według części uczonych kamienna płyta pochodzi z niezachowanej trójnawowej bazyliki, wzniesionej w Krakowie z inicjatywy Bolesława Chrobrego. Zabytek mógł być fragmentem przegrody chórowej lub też, co wydaje się bardziej prawdopodobne, antependium ołtarza.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), katedra pw. św. Wacława, Praedicationes (Kazania na okres postu), pn. Italia, koniec VIII w., obecnie: Archiwum Kapituły Krakowskiej w Krakowie, nr inw. KP 140.

Kodeks pergaminowy o wym. 23 x 16,4 cm i 107 kartach, pisany w dwóch kolumnach pismem prekarolińskim. Tekst zawiera kazania od adwentu do końca okresu wielkanocnego. Na folio 3 wpis z imieniem Aarona, biskupa Auxerre (zm. w 808 r.). Rękopis ozdobiony został 26 inicjałami plecionkowymi z motywami zoomorficznymi i florystycznymi i jedną całostronicową miniaturą (krzyż wpisany w bordiurę i w czterech polach prostokąta cztery symbole ewangelistów).

1. Przemyśl (woj. podkarpackie), relikty fundamentów rezydencji i kaplicy pałacowej, 1. ćwierć XI w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w: Zamek Królewski na Wawelu, prof. dr hab. Z. Pianowski).

Zespół rezydencjonalny powstał z inicjatywy Bolesława Chrobrego. Składa się nań prostokątna aula i kaplica w kształcie tzw. rotundy prostej. Swym charakterem kompleks ten nawiązuje do rozwiązań architektonicznych wykształconych na obszarze Wielkopolski.

1. Borucin (woj. kujawsko-pomorskie, pow. Radziejów), skarb 35 srebrnych i złotych przedmiotów z XI w., obecnie w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.
2. Srebrne naczynie liturgiczne, tzw. czara włocławska, X w., obecnie: Kraków, Muzeum Narodowe, nr inw. MNK IV-Z-1072.

Naczynie w kształcie niskiej, cylindrycznej czary, dekorowane ośmioma scenami figuralnymi. Tematem ich jest starotestamentowa historia uwolnienia narodu izraelskiego z niewoli Madianitów przez Gedeona. Kształt naczynia pozwala zaliczyć je do kielichów liturgicznych kościoła wschodniego.

1. Liber officiorum quem romanum ordinem appellant (dar księżnej Matyldy dla Mieszka II z fragmentem listu dedykacyjnego, obecnie: Düsseldorf, Universität Bibliothek, sygn. MS. C 91.

Książka wraz z załączonym do niej listem dedykacyjnym i miniaturą została ofiarowana Mieszkowi II przez należącą do opozycji antycesarskiej w Niemczech księżnę Matyldę Lotaryńską. Dar ten miał zachęcić polskiego króla do interwencji w wewnętrzne sprawy cesarstwa i wsparcia przezeń buntowników. Mszał rzymski zawiera m.in.: hymn do archaniołów, werset „Alleluja” z notacją muzyczną, list dedykacyjny i Ordo romanus Pseudo-Alkuina.

1. Miniatura dedykacyjna – Matylda, księżna lotaryńska ofiarowuje Mieszkowi II księgę obrzędów liturgicznych (zaginiona), Niemcy, 1025-1028 r., miedzioryt kolorowany w zbiorach Biblioteki Kórnickiej PAN.
2. Tak zwany Kodeks Gertrudy (Psałterz Egberta), Reichenau lub Trewir, ok. 990 r. (lub pomiędzy 977 a 993 r.), obecnie: Cividale del Friuli, Museo Archeologico Nationale, Cod. cap. CXXXVI, Inv. 1545.

Kodeks zawiera bogato dekorowany psałterz arcybiskupa Trewiru Egberta (977-993), litanię i formuły spowiedzi dla kleru, kalendarz sporządzony w Krakowie oraz pięć całostronicowych miniatur wykonanych przez malarzy ruskich, najpewniej w Kijowie, a także modlitwy córki Mieszka II i Rychezy, Gertrudy, wdowy po Izjasławie, wielkim księciu kijowskim. Do Polski przywiozła go najpewniej Rycheza w swoim wianie, następnie został przekazany jej córce w wyprawie ślubnej i w ten sposób dostał się do Kijowa.

1. Regest dokumentu Dagome iudex, Collectio canonum kardynała Deusdedita, fol. 87 r-87v., Rzym 1086/87, obecnie: Rzym, Bibliotheca Apostolica Vaticana, inw.: Vat. lat. 3833.

Jest to skrót dokumentu, który został wystawiony u schyłku życia Mieszka I. Polski władca, wespół ze swoją żoną Odą oraz synami Lambertem i Mieszkiem, oddaje w opiekę św. Piotrowi swoje państwo, występujące pod nazwą civitasSchinesghe. W regeście autorstwa kardynała Deusdedita zostały opisane również granice państwa wczesnopiastowskiego.

 Okres odbudowy państwa: połowa XI w. – koniec XI w.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), relikty krypty w kościele pw. św. Gereona, (wzniesiony za panowania Kazimierza Odnowiciela 1038-1058).

Jest to trójnawowa bazylika z prezbiterium zamkniętym od wschodu apsydą. Partia wschodnia jest dwukondygnacyjna – pod prezbiterium, wyniesionym ponad poziom posadzki korpusu nawowego, znajduje się trzynawowa krypta. W obu ramionach transeptu wzniesiono wspierające się na parze filarów dwie trybuny, które służyły chórom, śpiewającym podczas mszy chorał gregoriański. Kościół pełnił funkcję świątyni dworskiej, tworząc z pobliskim pałacem wawelski monarszy zespół rezydencjonalny.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), kolumna z kapitelem z dekoracją plecionkową w pn. ramieniu transeptu kościoła pw. św. Gereona (wzniesionego za panowania Kazimierza Odnowiciela 1038-1058).
2. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), kapitel z krypty w kościele pw. św. Gereona, (wzniesionego za panowania Kazimierza Odnowiciela 1038-1058), 2. poł. XI w. (?), obecnie: Zamek Królewski na Wawelu, Państwowe Zbiory Sztuki (bez sygn.).
3. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), relikty pałacu książęcego, tzw. sala o 24 słupach, od ok. poł. XI w. (fotografie z prac wykopaliskowych dostępne w: Zamek Królewski na Wawelu, prof. dr hab. Z. Pianowski, dr J. Firlet).

Tak zwana „sala o 24 słupach” była dwukondygnacyjnym budynkiem pałacowym, w którym przyziemie wsparte na owych słupach spełniało zapewne funkcje magazynowe, piętro zaś mieściło reprezentacyjną aulę, do której od wschodu przylegał aneks z emporową kaplicą.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), płyta nagrobna z kościoła przedromańskiego, rotundy dwuapsydowej, tzw. „B”, XI w. – pocz. XII w., obecnie: Zamek Królewski na Wawelu, Państwowe Zbiory Sztuki, Lap. 185.

Prostokątna płyta z rytym wizerunkiem wpisanego w koło krzyża na drzewcu, stanowiła nakrycie grobu pochowanej w nim kobiety.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), patena ołowiana, 2. poł. XI w. (?), obecnie: Zamek Królewski na Wawelu, Państwowe Zbiory Sztuki, nr inw. arch. 23369/73.
2. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), kamienna rzeźba tzw. wołka, XI w. – XII w., obecnie: Zamek Królewski na Wawelu, Państwowe Zbiory Sztuki, Lap. 127, 6042.
3. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), katedra pw. św. Wacława, Liber Evangeliorum – Emmeram (tzw. Ewangeliarz emmeramski), Ratyzbona, XI w., obecnie: Kraków, Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie, nr inw. KP 208.

Na rękopis (wym. 355 x 295 mm, 148+1 kart) składają się: prolog, tablice kanonów i ewangeliarz z kapitularzem ewangelicznym. Wolumin dekoruje 13 miniatur figuralnych w bordiurach (w tym 12 całostronicowych), 18 inicjałów plecionkowo-roślinnych i zoomorficznych oraz 12 tablic kanonów i 16 tablic kapitularza. Zapewne należał on do cesarza Henryka IV i do Polski trafił wraz z jego siostrą i zarazem żoną Władysława Hermana, Judytą Marią.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), katedra pw. św. Wacława, Benedictionale, Ratyzbona, 2. poł. XI w., obecnie: Kraków, Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie, nr inw. KP 23.

Rękopis o wymiarach 252 x 170 mm i 122+2 kartach zdobi 64 większych inicjałów ornamentalnych roślinno-zoomorficznych i roślinnych oraz liczne mniejsze kaligraficzne.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), katedra pw. św. Wacława, Homiliae et lectiones, Kraków, XI w., obecnie: Kraków, Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie, nr inw. KP 143.

Rękopis o wymiarach 293 x 277 mm, 205 kartach zawiera zbiór kazań na okres od adwentu do Wielkiego Czwartku. Jego dekoracja to 18 inicjałów zbudowanych z wici plecionkowo-roślinnej, z których dwa zostały wzbogacone motywami figuralnymi oraz dwie samodzielne dekoracje figuralne (Zwiastowanie i Jeremiasz opłakujący Jerozolimę).

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), relikty bazyliki katedralnej pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, 2. poł. XI w.

Bazylikę tę zaczęto wznosić u schyłku panowania Kazimierza Odnowiciela bądź, co bardziej prawdopodobne, u początku sprawowania władzy przez Bolesława Szczodrego. Rocznik Traski informuje nas o konsekracji kościoła pod rokiem 1064. Zapewne wtedy poświęcono nieukończoną budowlę (jej partię wschodnią z korpusem nawowym). W tej budowli miała miejsce koronacja Bolesława Szczodrego na króla Polski. Ukończona została u schyłku XI wieku. Gall Anonim informuje nas o mającej miejsce w 1097 roku konsekracji.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, relikty kamiennego grobowca w nawie głównej, 2. poł. XI w. (?).
2. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, fundament pod ołtarz główny, przed 1097 r.
3. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, fragmenty pontificalegnieźnieńskiego, południowe Niemcy, ok. poł. XI w. (?), obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. MS Fr 10.

Kartę z jedenastowiecznego pontyfikału odkryto w późniejszej oprawie innego kodeksu, gdzie została użyta jako makulatura introligatorska.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, Evangelistarium, tzw. Złoty Kodeks Gnieźnieński, Ratyzbona lub Niederalteich, lata 70. XI w., obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. BK – MS 1A.

Kodeks o wymiarach 326 x 235 mm i 117+2+4 ochronnych kartach, został najpewniej ufundowany dla gnieźnieńskiej katedry przez Bolesława Szczodrego, być może z okazji przywrócenia do życia gnieźnieńskiej metropolii. Pisany w całości złotem, dekorowany 20 całostronicowymi miniaturami o tematyce chrystologicznej, w której tle umieszczona została opowieść o św. Piotrze i naśladowaniu przezeń Jezusa z Nazaretu (jest to bardzo nowatorskie rozwiązanie). Bogactwa dekoracji dopełnia ok. 90 dużych inicjałów o motywach plecionkowych, roślinnych i zoomorficznych.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, fragmenty ewangeliarza, tzw. Codex pretiosus, Ratyzbona lub Niederalteich, lata 60. XI w. (?), obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. MS 600.

Jedna składka (6 kart) z drugiego gnieźnieńskiego złotego kodeksu została znaleziona w bloku Codex Aureus Gnesnensis. Rękopis ten jest starszy od domniemanego daru Bolesława Szczodrego na okazję odnowienia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Codex pretiosus mógł trafić do Gniezna w latach 60. XI stulecia, jako dar książęcy na mającą miejsce w 1064 roku konsekrację miejscowej bazyliki.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, Missale Plenarium, Niederalteich, lata 90. XI w. (?), obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. MS 149.

Wolumin o wymiarach 210 x 305 mm i 237 kartach, zawiera kanon, modlitwy mszalne, zbiór lekcji i ewangelie oraz notacje muzyczne (neumy cheironomiczne). Na karcie 79 verso całostronicowa kompozycja ujęta w bordiurę, zawierająca ligaturę (Vere Dignum) na purpurowym tle. Kodeks zawiera 233 złote i srebrne inicjały ornamentalne o motywach florystycznych i zoomorficznych oraz liczne mniejsze, kaligraficzne. W kalendarzu zamieszczono po raz pierwszy po najeździe Brzetysława święto ku czci św. Wojciecha. Mszał zapewne z fundacji Władysława Hermana z okazji konsekracji katedry gnieźnieńskiej.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, Collectio trium partium(„Tripartita” Iwona z Chartres), Francja (?) lub Polska (?) XI/XII w., obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. MS 25.

Wolumin (190 x 255 mm, 200 kart) przywieziony do Polski przez legata papieskiego, ucznia Iwona z Chartres, Gwalona z Beauvais ok. 1103 roku lub, co bardziej prawdopodobne, skopiowany na miejscu (wraz z egzemplarzem krakowskim?). Zawiera zbiór dekretałów papieskich (w porządku chronologicznym do czasów Urbana II (zm. 1099 r.), kanonów soborowych oraz cytatów zaczerpniętych z ojców Kościoła, prawa rzymskiego i kapitularzy w układzie systematycznym, utworzony w latach 1093-1095 przez Iwona z Chartres (?). Na pierwszej stronie antyfona o św. Wojciechu, poniżej rysunek sfer niebieskich wg Ptolemeusza. Na drugiej stronie nieukończony rysunek drzewa genealogicznego (arbor consanguinitatis), obok którego antyfona o św. Grzegorzu z neumami.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, fragmenty krzywaśni pastorału, 2. poł. XI w. (?), obecnie: Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego, sygn. MPPPG/AW 154.
2. Kraków (woj. małopolskie), kościół pw. św. Wojciecha, koniec XI w.

Jednonawowy, na rzucie zbliżonym do kwadratu, z prosto zamkniętym prezbiterium. Zbudowany z ciosów wapienia i piaskowca.

1. Kraków (woj. małopolskie), kościół pw. św. Andrzeja, 1082-1101 r.

Kościół kolegiacki ufundowany najpewniej przez palatyna Sieciecha o pierwotnym wezwaniu św. Idziego. Budowla niejednorodna z powodu licznych przekształceń w późnym średniowieczu i w epoce nowożytnej, orientowana, murowana z czerwonego i brunatnego piaskowca oraz wapienia. Jest to niewielka trójnawowa bazylika z transeptem z wyodrębnionym z korpusu prezbiterium zamkniętym apsydą i nawami bocznymi zamkniętymi apsydialnie. Fasada zachodnia z emporą w przestrzeni międzywieżowej.

1. Cieszyn (woj. śląskie), kościół grodowy pw. św. Mikołaja, ok. poł. XI w.

Budowla centralna na rzucie koła, wzniesiona z ciosów wapiennych. Od wschodu na nawę otwiera się półkolista apsyda, od zachodu we wnętrzu korpusu znajduje się wsparta na dwóch kolumnach empora.

1. Lubiń (woj. wielkopolskie, pow. Kościan), relikty fundamentów pierwszego kościoła opactwa benedyktynów pw. Najświętszej Marii Panny, ost. ćwierć XI w. (fotografie z wykopalisk dostępne w Instytucie Archeologii i Etnologii Pan w Poznaniu).

Opactwo benedyktyńskie w Lubiniu uważa się za fundację koronacyjną Bolesława Szczodrego. Rozpoczęta z wielkim rozmachem budowa wraz z wygnaniem z kraju króla została szybko przerwana. Zarysowane fundamenty pozwalają na rekonstrukcję trójnawowej beztranseptowej bazyliki (podobnie jak katedra w Gnieźnie i kościół opacki w Tyńcu), której nawy od wschodu zamykają apsydy. Ten model architektoniczny wywodzi się z tradycji sztuki budowania Syrii (IV w.), skąd rozprzestrzenił się w basenie Morza Śródziemnego. Do Polski dociera za pośrednictwem Węgier, gdzie w tym samym czasie powstają podobne, fundowane przez tamtejszych władców kościoły.

1. Mogilno (woj. kujawsko-pomorskie), kościół opactwa benedyktynów pw. św. Jana Ewangelisty, koniec XI w. – pocz. XII w. (?).

Klasztor założony z inicjatywy Bolesława Szczodrego. Kościół jest budowlą orientowaną, murowaną z ciosanych głazów. Jest to trójnawowa bazylika z pseudotranseptem, z prezbiterium zamkniętym apsydą. Podobnie zostały zamknięte od wschodu ramiona pseudotranseptu. Fasadzie nadano kształt monumentalnej wieży. Przestrzeń świątyni wzbogacają dwie krypty – jedna pod prezbiterium, druga pod wieżą.

1. Mogilno (woj. kujawsko-pomorskie), kościół opactwa benedyktynów pw. św. Jana Ewangelisty, krypta wschodnia, koniec XI (?).
2. Mogilno (woj. kujawsko-pomorskie), kościół opactwa benedyktynów pw. św. Jana Ewangelisty, krypta zachodnia, koniec XI w. – pocz. XII w. (?).
3. Płock (woj. mazowieckie), relikty fundamentów prezbiterium i apsydy I katedry pw. Najświętszej Marii Panny, schyłek XI w. – pocz. XII w. (?) (fotografie z badań archeologicznych dostępne na Politechnice Warszawskiej, prof. dr hab. Robert Kunkiel).

Biskupstwo płockie zostało powołane do życia z inicjatywy Bolesława Szczodrego. Wobec faktu wygnania tego władcy z kraju fundację doprowadził do końca, wznosząc katedrę, Władysław Herman.

1. Płock (woj. mazowieckie), trzy głowice bliźnie – relikty architektonicznego wyposażenia I katedry pw. Najświętszej Marii Panny, schyłek XI w. – pocz. XII w. (?).
2. Płock (woj. mazowieckie), katedra pw. Najświętszej Marii Panny, schyłek XI w. – pocz. XII w. (?), Ewangeliarz Płocki, tzw. Kodeks Pułtuski (Codex aureus pultoviensis), Ratyzbona lub Niederalteich (?), po 1075 r., obecnie: Fundacja Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie, nr. inw. 1207. V.

Rękopis o wymiarach 353 x 250 mm, 171 kartach, pisany w całości złotem i srebrem. Zapewne jest to fundacja Bolesława Szczodrego dla powołanego z jego inicjatywy biskupstwa płockiego. Zawiera perykopy mszalne na cały rok kościelny oraz tablice kanonów. Jego dekorację stanowi 9 całostronicowych kompozycji tablic kanonów oraz 13 całostronicowych i 5 półstronicowych miniatur z przedstawieniami figuralnymi, a także liczne inicjały ornamentalne.

1. Tum pod Łęczycą (woj. łódzkie, pow. Łęczyca), relikty budowli pod kościołem kolegiackim pw. Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego, po 1039 r. (?) (fotografie z badań archeologicznych dostępne w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie).

Relikty tej budowli znajdują się pod posadzką kolegiaty. Był to kościół jednonawowy, zamknięty od wschodu apsydą, do którego od zachodu przylegały dwie budowle na rzucie prostokątów. Być może należy wiązać tę architekturę z inicjatywą fundacyjną Kazimierza Odnowiciela.

1. Tyniec (woj. małopolskie, pow. Kraków), relikty architektury kościoła opactwa benedyktynów pw. św. Piotra, schyłek XI w. – pocz. XII w.

Klasztor ufundowany przez Kazimierza Odnowiciela, następnie hojnie obdarowany przez jego syna Bolesława Szczodrego. Na późny okres jego rządów przypada budowa murowanego kościoła i klasztoru. Świątynia jest budowlą orientowaną, trójnawową beztranseptową bazyliką, której nawy od wschodu zamykają apsydy. Wzniesiono ją z wapiennej kostki i ciosów piaskowcowych. Florystyczna dekoracja zachowanych kapiteli wskazuje na artystyczne związki pracującego przy jej wznoszeniu warsztatu z obszarem nadadriatyckim.

1. Tyniec (woj. małopolskie, pow. Kraków), zespół kapiteli z kościoła pw. św. Piotra i opactwa benedyktynów, schyłek XI w. – pocz. XII w.
2. Tyniec (woj. małopolskie, pow. Kraków), opactwo benedyktynów pw. św. Piotra, złoty kielich z pateną, Polska (?), poł. XI w., własność opactwa oo. benedyktynów, obecnie: depozyt w Zamku Królewskim na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki.

Zestaw szczerozłotych naczyń liturgicznych, używanych przez opata tynieckiego podczas jego podróży, włożony następnie do grobu.

1. Tyniec (woj. małopolskie, pow. Kraków), opactwo benedyktynów pw. św. Piotra, ołowiany krzyżyk absolucyjny, 2. poł. XI w., własność opactwa oo. benedyktynów, obecnie: depozyt w Zamku Królewskim na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki.
2. Tyniec (woj. małopolskie, pow. Kraków), opactwo benedyktynów pw. św. Piotra, fragmenty pastorału (kość słoniowa, złoto), poł. XI w., własność opactwa oo. benedyktynów, obecnie: depozyt w Zamku Królewskim na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki.

Krzywaśń zakończona głową węża trzymającego w pysku jabłko.

1. Tyniec (woj. małopolskie, pow. Kraków), opactwo benedyktynów pw. św. Piotra, dwa fragmenty pastorału, Nadrenia (?), XI w., własność opactwa oo. benedyktynów, obecnie: depozyt w Zamku Królewskim na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki.

Wykonany ze złoconego brązu nodus zachowanego szczątkowo pastorału ma formę ażurowej kuli. Składają się nań dwa szeregi wizerunków zwierząt (6 czworonogów i 6 ptaków) oplecionych wicią roślinną.

1. Tyniec (woj. małopolskie, pow. Kraków), opactwo benedyktynów pw. św. Piotra, fragm. manipularza, Sycylia (?), poł. XII w., własność opactwa oo. benedyktynów, obecnie: depozyt w Zamku Królewskim na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki.
2. Tyniec (woj. małopolskie, pow. Kraków), opactwo benedyktynów pw. św. Piotra, Sakramentarz Tyniecki, skryptorium kolońskie, ok. 1072-1075 r., obecnie: Warszawa, Biblioteka Narodowa, sygn. BOZ 8.

Rękopis o wymiarach 285 x 225 mm i 235 kartach, został zapewne ufundowany dla opactwa tynieckiego przez Bolesława Szczodrego. Kodeks zawiera tekst łacińskiego sakramentarza i kalendarz. Zdobią go 2 całostronicowe miniatury z przedstawieniami figuralnymi (Maiestas Domini i Ukrzyżowanie), 2 całostronicowe inicjały oraz 13 dużych złotych i srebrnych inicjałów. Trzynaście stron tekstu napisano złotem na purpurze.

1. Krzyżyk enkolpion, Ruś Kijowska, 2. poł. XI w. – pocz. XIII w. (?), obecnie: Kraków, Muzeum Archeologiczne, oddz. w Nowej Hucie, nr inw. MAK/NH/85/382.
2. Pontificale episcoporum Cracoviensium, XI/XII w., obecnie: Kraków, Biblioteka Jagiellońska, rkps. 2057.

Rękopis o wymiarach 235 x 165 mm i 152 kartach, powstał w skryptorium mozańskim bądź w Polsce. Jest to najstarszy zachowany polski pontyfikał. Najpewniej pierwotnie służył metropolitom gnieźnieńskim, na co wskazywałaby obecność w nim ceremoniału konsekracji biskupa przez arcybiskupa. Jego dekoracje stanowią liczne drobne inicjały florystyczne i zoomorficzne.

1. Kalendarz z Kodeksu Gertrudy (w Psałterzu Egberta), 1068-1069 lub po 1071 r., obecnie: Cividale del Friuli, Museo Archeologico Nationale, Cod. cap. CXXXVI, Inv. 1545.

Kalendarz Krakowski z Kodeksu Gertrudy zajmuje trzy karty (k. 2-4), które dołączono do psałterza. Na jego polską – krakowską proweniencję wskazują wpisy związane z konsekracją katedry krakowskiej (30 września: Dedicatio aecclesiae Sancti Wencezlaui Martyris).

1. Dokument: Władysław Herman książę polski za pośrednictwem kanoników Eberharda i Henryka zwraca kościołowi bamberskiemu dwa złote okrągłe krzyże, zabrane niesłusznie temuż kościołowi, które w ziemi swojej kupił, i zastrzega, aby prebendę, którą w zamian za te krzyże i inną swą ofiarę otrzyma, obsługiwali wikariusze, oraz aby bracia w chórze modlili się za zbawienie duszy jego, jego żony Judyty i wszystkich krewnych, 1089/9 – 1095 r., obecnie: Bamberg, Staatsarchiv Bamberg Urkunden, nr 145.
2. Pieczęć z wizerunkiem Rychezy królowej Polski, 1025-1063 r. (?), Köln, Statsarchiv; odlew mosiężny w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, sygn. D 1.

Okres umacniania pozycji chrześcijaństwa w państwie Piastów – XII w.

1. Czerwińsk (woj. mazowieckie, pow. Płońsk), kościół opactwa kanoników regularnych pw. Najświętszej Marii Panny, 2. ćwierć XII w.

Fundację klasztoru przypisuje się biskupowi płockiemu Aleksandrowi z Malonne. Kościół jest budowlą orientowaną, wzniesioną z ciosów granitowych. Trójnawowa beztranseptowa bazylika zamknięta jest od wschodu trzema apsydami. Od zachodu zamyka ją monumentalna dwuwieżowa fasada. Detale architektoniczne i rzeźby odkute zostały w granicie i piaskowcu. We wnętrzu zachowały się fragmenty dekoracji malarskich z 2. poł. XII i z XIII wieku.

1. Czerwińsk (woj. mazowieckie, pow. Płońsk), kościół opactwa kanoników regularnych pw. Najświętszej Marii Panny, czasza kielicha, mistrz bawarski (?), koniec XII w., obecnie: Płock, Muzeum Diecezjalne.

Na czaszy umieszczone zostały popiersia 12 apostołów, symbolizujące Kościół reprezentowany przez kolegium apostolskie. Stylistycznie dzieło bliskie jest sztuce kręgu klasztornego Regensburg – Prüfgenigen. Być może jest to dar Mieszka III Starego dla czerwińskiego klasztoru.

1. Czerwińsk (woj. mazowieckie, pow. Płońsk), kościół opactwa kanoników regularnych pw. Najświętszej Marii Panny, srebrna oprawa Ewangeliarza Anastazji, region nadmozański lub Polska, ok. 1160 r., obecnie: Warszawa, Biblioteka Narodowa, MS II 3307.

Awers: scena Ukrzyżowania z Marią i św. Janem oraz klęczącą i obejmującą drzewo krzyża fundatorką – pierwszą żoną Bolesława Kędzierzawego, Anastazją (krucyfiks wyrwany z oprawy); rewers: Maiestas Domini.

1. Gdańsk-Oliwa (?), (woj. pomorskie), opactwo oo. cystersów (?), figura Marii z Dzieciątkiem, ok. 1160-1180 r., obecnie: Gdańsk, Muzeum Narodowe, nr inw. MNG/SD/243/Rz.
2. Głogów (woj. dolnośląskie), relikty fundamentów kościoła pw. Najświętszej Panny Marii, XI – XII w. (?) (fotografie z badań archeologicznych dostępne w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie).
3. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, relikty ceramicznej posadzki w zach. części południowej nawy bocznej, schyłek XII w.
4. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, relikty florystycznej dekoracji wykonanej z gipsu, schyłek XII w., obecnie: Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego.
5. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, główka mężczyzny wykonana w sztucznym kamieniu, schyłek XII w., obecnie: Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego.
6. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, drzwi brązowe z obrazowym żywotem św. Wojciecha, tzw. Drzwi Gnieźnieńskie, lata 80. XII w.

Dzieło to powstało w latach 80. XII w. i jest najpewniej wspólną fundacją księcia Mieszka III Starego i arcybiskupa gnieźnieńskiego. Fundacja ta wpisuje się w podjętą w tym czasie gruntowną rewaloryzację katedry gnieźnieńskiej. Jest to jedyny w Europie przykład odrzwi brązowych, na których umieszczona została historia życia świętego, w tym przypadku na 18 kwaterach – św. Wojciecha. Będące symbolicznym komentarzem do wydarzeń z życia biskupa Pragi przedstawienia w bordiurze oraz możliwość odczytywania treści Drzwi również w linii poziomej czynią z nich dzieło sztuki o skomplikowanym przekazie treściowym.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, Evangelia et lectiones (Lekcje i ewangelie czytane podczas mszy św.), Niemcy, XII w., obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. MS 67.

Kodeks pergaminowy o wymiarach 180 x 280 mm i 157 kartach, zawiera lekcje i perykopy ewangeliczne odczytywane podczas mszy świętej. Jego skromną ozdobę stanowią dwa inicjały ornamentalne.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, Expositiones psalmorum(psałterz), Bamberg po 1123 r., obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. MS 33.

Pergaminowy rękopis wykonany zapewne w Bambergu, o wymiarach 240 x 360 mm i 83 kartach zdobi kilka inicjałów zoomorficzno-roślinnych oraz liczne małe inicjały kaligraficzne.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, kielich tzw. królewski, złotnik południowoniemiecki czynny w Wielkopolsce, ok. 1190 r., obecnie: Gniezno, Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, nr inw. I/43.

Dekoracja kielicha została wykonana techniką trybowania. Stanowi ją 12 scen z Ksiąg Samuela i z Ksiąg Królewskich Starego Testamentu. Stylistycznie dzieło bliskie jest sztuce kręgu klasztornego Regensburg – Prüfgenigen. Zapewne jest to fundacja księcia Mieszka III Starego dla katedry gnieźnieńskiej.

1. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, pierścień biskupi z szafirem, warsztat wielkopolski, XII w., obecnie: Gniezno, Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, nr inw. I/349.
2. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, fragmenty krzywaśni pastorału, 2. poł. XI w. (?), obecnie: Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego, sygn. MPPPG/AW 154.
3. Gniezno (woj. wielkopolskie), bazylika pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, ołowiana krzywaśń pastorału z główką węża, XII w. (?), obecnie: Gniezno, Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, nr inw. I/1402.
4. Gniezno (woj. wielkopolskie), stilus (narzędzie do pisania), Gniezno, XII w. (?), obecnie: Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego, nr inw. 1959:3; nr pol. 198/48.
5. Inowłódz (woj. łódzkie, pow. Tomaszów Mazowiecki), kościół pw. św. Idziego, XI/XIIw.

Wedle tradycji kościół ufundowany został w 1082 roku przez księcia Władysława Hermana. Jest to budowla jednonawowa, orientowana, wzniesiona z ciosów piaskowca. Od wschodu korpus zamyka apsyda, od zachodu natomiast cylindryczna wieża z wbudowaną w przestrzeń nawy emporą.

1. Inowrocław (woj. kujawsko-pomorskie), kościół pw. Najświętszej Marii Panny, koniec XII w.

Jednonawowy, orientowany kościół, wzniesiony z ciosów granitowych, z płytkim prezbiterium zamkniętym apsydą. Od zachodu zamyka budowlę dwuwieżowa fasada z umieszczoną w przestrzeni międzywieżowej emporą.

1. Inowrocław (woj. kujawsko-pomorskie), kościół pw. Najświętszej Marii Panny, reliefy i ryty z wyobrażeniem głów i zwierząt na pn. ścianie korpusu nawowego, koniec XII w.
2. Jędrzejów (woj. świętokrzyskie), relikty zachodniej partii kościoła pw. św. Wojciecha (?), pocz. XII w.

Jednonawowy, orientowany kościół, wzniesiony z ciosów wapiennych z dekoracjami z piaskowca, zamknięty jest od wschodu i zachodu apsydami. W tej ostatniej, przechodzącej w siedmioboczną wieżę, znajduje się empora. Kościół możnowładczy zostaje następnie przekazany sprowadzonym do Jędrzejowa cystersom. Jego relikty zachowały się w późniejszej zachodniej fasadzie kościoła klasztornego.

1. Kalisz (woj. wielkopolskie), relikty fundamentów kolegiaty pw. św. Pawła, 4. ćwierć XII w. (fotografie z wykopalisk dostępne w Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej).

Relikty fundamentów niewielkiego kościoła fundacji Mieszka III Starego wskazują, że była to budowla jednonawowa z płytkim prezbiterium zamkniętym od wschodu apsydą. W części zachodniej dominowała wieża wzniesiona na planie kwadratu. Być może znajdowała się tu również empora. Stał się on miejscem wiecznego spoczynku jednego z synów Mieszka III, a w 1202 roku samego księcia.

1. Kamień Pomorski (woj. zachodniopomorskie), wschodnia partia kościoła katedralnego pw. Najświętszej Marii Panny i św. Jana Chrzciciela, koniec XII w.

Wznoszenie kościoła rozpoczęto u schyłku lat 70. XII w. (fundacja w 1176 r.). W 1182 roku wzmiankowany jest pierwszy biskup w Kamieniu. Obecna katedra jest budynkiem wielofazowym. Z XII wieku pochodzą dolne partie murów wschodniej części kościoła: zamknięte od wschodu apsydą prezbiterium i oba ramiona transeptu wzniesione z ciosów granitowych oraz cegły w wątku wendyjskim.

1. Kamień Pomorski (woj. zachodniopomorskie), kościół katedralny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Jana Chrzciciela, relikwiarz skrzynkowy św. Korduli (?), X – X/XI w. (zaginiony), kopia: obecnie: Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego.

Była to owalna skrzynka o prosto ściętych obu zakończeniach, z płaskim dnem wspierającym się na 6 okrągłych nóżkach, nakryta wypukłym wiekiem. Ramę z miedzianych złoconych i grawerowanych listew wypełniały 22 prostokątne plakietki z kości z płaskorzeźbioną dekoracją o motywach fantastyczno-zoomorficznych. Dzieło to było wyrobem nieokreślonego warsztatu wikińskiego.

1. Kazimierz Biskupi (woj. wielkopolskie, pow. Konin), kościół pw. św. Marcina, XII w.
2. Kije (woj. świętokrzyskie, pow. Pińczów), relikty kościoła pw. św. Piotra i Pawła, XII w.
3. Kołbacz (woj. zachodniopomorskie, pow. Gryfino), kościół opactwa cystersów pw. Najświętszej Marii Panny (I faza), koniec XII w.

Klasztor oo. cystersów ufundowany w 1173 roku przez zachodniopomorskiego księcia Bogusława I. Zachowana do czasów nam współczesnych budowla ma charakter wielofazowy. Do najstarszej, pochodzącej z ostatniej ćwierci XII wieku należy zachodnie przęsło prezbiterium wraz z transeptem. Budowla ta jest doskonałym przykładem wczesnej architektury ceglanej Niżu Nadbałtyckiego i wpływów artystycznych środowiska duńskiego, z którego wywodził się pierwszy konwent opactwa.

1. Kościelec Kaliski (woj. wielkopolskie, pow. Kalisz), kościół pw. św. Wojciecha, 1. poł. XII w.
2. Kościelec Kolski (woj. wielkopolskie, pow. Koło), kościół pw. św. Andrzeja, 2. poł. XII w.
3. Kościelec Kujawski (woj. kujawsko-pomorskie, pow. Inowrocław), kościół pw. św. Małgorzaty, koniec XII w. – pocz. XIII w.
4. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), kościół katedralny pw. św. Wacława, krypta św. Leonarda, ok. 1090-1142 r.

Katedra, której wznoszenie rozpoczęto z inicjatywy Władysława Hermana, ukończona została przed 1142 rokiem, w którym ją konsekrowano. Z trójnawowej budowli z dwoma chórami i atrium, wzorowanej na imperialnej architekturze sakralnej z obszaru Nadrenii, do czasów nam współczesnych przetrwała w nienaruszonym stanie jej partia zachodnia z kryptą św. Leonarda i dużymi fragmentami pierwotnej fasady.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), kościół katedralny pw. św. Wacława, płaskorzeźba z wizerunkiem skrzydlatego smoka (bazyliszka), ok. 1090-1142 r.
2. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), kościół katedralny pw. św. Wacława, przedmioty z grobu biskupa Maura (kielich, patena, pierścień, nodus pastorału, tabliczka), Kraków, przed 1118 r., obecnie: Kraków, katedra pw. św. Wacława i Stanisława.

Wyposażenie grobu należące do biskupa Maurusa, tak jak i jego grób, usytuowany pośrodku krypty św. Leonarda, należy do najokazalszych tego typu obiektów na obszarze Polski. Pochodzące z grobu wyposażenie jest niejednolite chronologicznie. Najwcześniejsze są pierścień i nodus niezachowanego pastorału. Najmłodsza jest tabliczka z inskrypcją, wykonana już po śmierci biskupa.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), katedra pw. św. Wacława, Sermones SS. Patrum, Kraków (?), XII w., obecnie: Kraków, Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie, nr inw. KP 146.

Zachowany tylko po części rękopis o wymiarach 413 x 295 mm i 33 kartach powstał najpewniej w Krakowie. Obok kazań zawiera również homilie ojców Kościoła (Augustyn, Grzegorz Wielki, Beda Czcigodny, Hieronim, Izydor, Leon Wielki, Ambroży). Jest to zbiór ułożonych chronologicznie kazań na uroczystości kościelne i wspomnienia świętych. Jego pergaminowe karty zdobi kilkadziesiąt skromnych inicjałów w kolorze czerwonym, niebieskim i zielonym. Zachowana fragmentarycznie książka mogła służyć nauczaniu w szkole katedralnej.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), katedra pw. św. Wacława, Epistolare, Kraków (?), 2. poł. XII w., obecnie: Kraków, Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie, nr inw. KP 20.

Na zawartość rękopisu o wymiarach 240 x 157 mm, liczącego 142 karty, składają się listy z Nowego Testamentu oraz Sanctorale, odczytywane podczas mszy świętej. Jest on również niezwykle cennym źródłem wiedzy na temat kultów świętych, których czczono w diecezji krakowskiej, a w szczególności w samym Krakowie.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), katedra pw. św. Wacława, Collectio Tripartita, Francja (?), XII w., obecnie: Kraków, Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie, nr inw. KP 84.

Wolumin (292 x 225 mm, 249 kart) przywieziony do Polski przez legata papieskiego, ucznia Iwona z Chartres, Gwalona z Beauvais ok. 1103 roku lub, co mniej prawdopodobne, skopiowany na miejscu (wraz z egzemplarzem gnieźnieńskim?). Zawiera zbiór dekretałów papieskich ułożonych w porządku chronologicznym, kanonów soborowych w układzie systematycznym, utworzony w latach 1093-1095 przez Iwona z Chartres (?). Za pontyfikatu biskupa Maura (1110-1118) wpisano do woluminu dwa inwentarze skarbca katedry krakowskiej, w tym również wykaz książek z biblioteki kapitulnej.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), katedra pw. św. Wacława, Breviarium decretalium, pn. Italia, XII w., obecnie: Kraków, Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie, nr inw. KP 89.

Rękopis pergaminowy o wymiarach 341 x 230 mm, liczący 133 karty, powstał prawdopodobnie na obszarze pn. Italii. Jest to kodeks prawniczy.

1. Kraków-Wawel (woj. małopolskie), katedra pw. św. Wacława, Liber omeliarum, pn. Francja (?), 2. poł. XII w., obecnie: Kraków, Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie, nr inw. KP 144.

Rękopis o wymiarach 393 x 266 mm i 116 kartach zawiera homilie na cały rok kościelny oraz Communes de sanctis. Zdobią go 72 inicjały z motywami florystycznymi i zoomorficznymi oraz 5 marginalnych rysunków z przedstawieniami figuralnymi.

1. Krobia (woj. wielkopolskie, pow. Gostyń), kościół pw. św. Idziego, koniec XI w. – koniec 1. tercji XII w.
2. Kruszwica (woj. kujawsko-pomorskie, pow. Inowrocław), kościół katedralny (?) pw. św. Piotra, koniec 1. poł. XII w.

Budowla orientowana, wzniesiona z piaskowcowych i granitowych ciosów, jest trójnawową bazyliką filarową z transeptem i prezbiterium na planie kwadratu, zamkniętym od wschodu apsydą. Po jego obu stronach znajdują się prostokątne aneksy zamknięte również, podobnie jak ramiona transeptu, apsydami. Fasadę stanowiły pierwotnie dwie wieże, obecnie ma ona kształt jednowieżowy. Budowla ta pierwotnie służyła jako kościół katedralny dla wzmiankowanego w bulli Innocentego II biskupstwa kruszwickiego. Po jego włączeniu w obręb diecezji włocławskiej została przemianowana na kolegiatę. Plan, który nawiązuje do kościołów klasztornych benedyktynów z kongregacji Hirsau, oraz surowość wnętrza wskazują na to, iż budowlę wznosił warsztat wyrastający z tradycji architektonicznej tego odłamu zakonu św. Benedykta. Mnisi byli również pierwszymi biskupami kruszwickimi.

1. Kruszwica (woj. kujawsko-pomorskie, pow. Inowrocław), kościół katedralny (?) pw. św. Piotra, chrzcielnica kamienna, koniec 1. poł. XII w.41. Kruszwica (woj. kujawsko-pomorskie, pow. Inowrocław), kościół katedralny (?) pw. św. Piotra, Evangelistarium Crusvicense (Ewangeliarz Kruszwicki), Saksonia, skryptorium w Helmarshausen, po 1180 r., obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. MS. 2.

Niezwykle bogato dekorowany rękopis ewangelistarza o wymiarach 225 x 320 mm i 175 kartach zdobią 33 całostronicowe kompozycje malarskie (kanony [11] i miniatury ze scenami figuralnymi [22]) oraz 9 dużych inicjałów plecionkowych i liczne mniejsze, rozrzucone w całym tekście. Dwie strony pisane złotem na purpurze. Zawierający czytania ewangeliczne na cały rok kościelny wolumin jest zapewne fundacją Mieszka III Starego dla kościoła kolegiackiego w Kruszwicy. Zamówiony został w przodującym wówczas saskim skryptorium w Helmarshausen, w którym powstawały wybitne dzieła ówczesnej sztuki miniatorskiej, m.in. luksusowe rękopisy liturgiczne fundowane przez Henryka Lwa.

1. Ląd (woj. wielkopolskie, pow. Słupca), opactwo oo. cystersów, złotnik Konrad: patena fundacji księcia Mieszka II, Polska, 1193-1202 r., obecnie: Kalisz, Katedra pw. Wniebowzięcia Panny Marii.

Patena jest częścią kompletu naczyń liturgicznych, ufundowanych przez Mieszka III Starego dla założonego przezeń opactwa cysterskiego w Lądzie. Zabytek jest dziełem złotnika Konrada. Niezwykle interesująca jest umieszczona na rewersie scena donacyjna. Podpisany swoim imieniem książę Mieszko, przedstawiony w towarzystwie opata Szymona, przekazuje naczynia liturgiczne patronowi klasztoru św. Mikołajowi.

1. Lubiąż (woj. dolnośląskie, pow. Wołów), relikty kościoła opactwa cystersów pw. Najświętszej Marii Panny i św. Jakuba, schyłek XII w. (fotografie z badań archeologicznych dostępne na Politechnice Wrocławskiej, prof. dr hab. Ewa Łużyniecka).

Z pierwotnego kościoła i klasztoru, ufundowanego z inicjatywy księcia śląskiego Bolesława Wysokiego, zachowały się dolne partie ścian transeptu i nawy południowej, a także niewielkie partie murów prezbiterium i przytranseptowych kaplic. Była to ceglana trójnawowa bazylika transeptowa z płytkim prostokątnym prezbiterium i parą przytranseptowych kaplic (kościół na tzw. planie bernardyńskim). Kościół stał się miejscem wiecznego spoczynku fundatora.

1. Łekno (woj. wielkopolskie, pow. Wągrowiec), relikty fundamentów kościoła pw. Najświętszej Marii Panny i św. Piotra, przed 1153 r. (fotografie z badań archeologicznych dostępne w Instytucie Historii UAM w Poznaniu, prof. dr hab. Andrzej Marek Wyrwa).

Niewielki kościół na rzucie zbliżonym do kwadratu, z prostokątnym, zamkniętym od wschodu apsydą prezbiterium i kruchtą od zachodu został zapewne ufundowany przez Zbyluta z rodu Pałuków z myślą o sprowadzeniu do Łekna konwentu cysterskiego. Do jego wyposażenia należały odkryte podczas wykopalisk, wykonane w gipsie detale architektoniczne (palmety, rozety, przedstawienia zoomorficzne). Podobne zdobiły pobliską katedrę gnieźnieńską.

1. Łekno (woj. wielkopolskie, pow. Wągrowiec), relikty wystroju rzeźbiarskiego kościoła pw. Najświętszej Marii Panny i św. Piotra, przed 1153 r. (fotografie z badań archeologicznych dostępne w Instytucie Historii UAM w Poznaniu, prof. dr hab. Andrzej Marek Wyrwa).
2. Ołobok (woj. wielkopolskie, pow. Ostrów Wielkopolski), klasztor cystersek, drewniana, polichromowana figura relikwiarzowa Marii z Dzieciątkiem, pd. Francja (?), koniec XII w., obecnie: Warszawa, Muzeum Narodowe.

Pełnoplastyczna rzeźba, pełniąca funkcję relikwiarza, należy obok figury ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku do najstarszych dzieł sztuki snycerskiej w Polsce. Jest zapewne południowofrancuskim importem. Przedstawienia o tematyce maryjnej są charakterystyczne dla wyposażenia kościołów cysterskich, zarówno w linii męskiej, jak i żeńskiej. Kult maryjny jest bowiem charakterystyczny dla pobożności tego zakonu.

1. Opatów (woj. świętokrzyskie), kościół kolegiacki pw. św. Marcina, 2. ćwierć XII w.

Monumentalna, trójnawowa, filarowa bazylika opatowska jest kościołem orientowanym. Wzniesiona została z ciosów piaskowca. Partie wschodnią tworzą transept z apsydami od wschodu i obecnie zamknięte prostą ścianą prezbiterium. Badania archeologiczne wykazały, że we wcześniejszej fazie planowano zamknąć je apsydą. Od zachodu zamyka świątynię monumentalna dwuwieżowa fasada z obecnie zamurowanym przedsionkiem, który pierwotnie otwierał się na zewnątrz trzema arkadami. Nie zachował się do czasów nam współczesnych dekorowany rzeźbami portal, w którym Jan Długosz widział postaci templariuszy. Obecność wizerunków krzyżowców koresponduje z sugestiami, iż budowlę mógł wznieść po swoim powrocie z Ziemi Świętej książę Henryk Sandomierski.

1. Płock (woj. mazowieckie), katedra pw. Najświętszej Marii Panny, brązowe Drzwi Płockie, warsztat magdeburski poł. XII w., obecnie: Rosja, Nowogród Wielki, sobór św. Zofii; kopia: Płock, katedra.

Bogato dekorowane brązowe drzwi dla katedry płockiej ufundował biskup Aleksander z Malonne. Powstały one w warsztacie magdeburskim. Niezwykle istotne jest to, że połączono w nich przedstawienia o charakterze biblijnym z przedstawieniami alegorycznymi oraz wizerunkami postaci współczesnych czasom ich powstania – np. biskupa Aleksandra czy biskupa Magdeburga Wichmana. W nieznanych nam okolicznościach odrzwia płockie trafiły do Nowogrodu Wielkiego, gdzie zamontowano je w portalu soboru św. Zofii.

1. Płock (woj. mazowieckie), katedra pw. Najświętszej Marii Panny, tzw. Biblia płocka, obszar nadmozański, 2. ćwierć XII w., obecnie: Płock, Archiwum Diecezji Płockiej, MS 2.

Wielki rękopis o wymiarach 555 x 365 mm i 280 kartach jest częścią 2-tomowej Biblii. Zawiera niektóre teksty Starego Testamentu (Księgi Prorockie), a z Nowego Testamentu cztery ewangelie i niektóre z listów apostolskich. Wolumin zdobią liczne inicjały plecionkowe, florystyczne i zoomorficzne. Po zakończeniu prac nad kodeksem dodano na marginesach miniatury z przedstawieniami figuralnymi. Biblię przywiózł do Płocka najpewniej Aleksander z Malonne.

1. Płock (woj. mazowieckie), katedra pw. Najświętszej Marii Panny, Pericopae evangelicae (Perykopy ewangeliczne), obszar nadmozański, ok. 1160 r. (?), obecnie: Płock, Archiwum Diecezji Płockiej, sygn. MS 140.

Perykopy ewangelijne są niewielkim rękopisem o wymiarach 265 x 155 mmm i 100 kartach. Kodeks ozdobiony został 13 inicjałami z wykorzystaniem motywów roślinnych i 4 z przedstawieniami figuralnymi. Sprowadzony został do Płocka w latach 60. XII stulecia.

1. Poznań (woj. wielkopolskie), kościół katedralny pw. św. Piotra, bazy filarów międzynawowych – relikty romańskiej katedry, 1. tercja XII w.
2. Poznań (woj. wielkopolskie), kościół katedralny pw. św. Piotra, pierścień biskupi z karneolem z grobu biskupiego, Wielkopolska (?), 2. poł. XII w., obecnie: Poznań, Muzeum Narodowe, nr inw. MNP Dep. 941 D.
3. Poznań (woj. wielkopolskie), kościół katedralny pw. św. Piotra, wyposażenie grobu nieznanego biskupa (grób nr 73), Wielkopolska, XI w. – 1. poł. XII w., obecnie: Poznań, Muzeum Narodowe.
4. Poznań (woj. wielkopolskie), kościół katedralny pw. św. Piotra, wyposażenie grobu nieznanego biskupa (grób nr 72), Wielkopolska, XI – XII w., obecnie: Poznań, Muzeum Narodowe.
5. Poznań (woj. wielkopolskie), kościół katedralny pw. św. Piotra, wyposażenie grobu nieznanego biskupa (grób nr 157), Wielkopolska, 2. poł. XII w. (?), obecnie: Poznań, Muzeum Narodowe.
6. Poznań (woj. wielkopolskie), kościół katedralny pw. św. Piotra, wyposażenie grobu nieznanego biskupa (grób nr 93), Wielkopolska, 2. poł. XII w. – XIII w., obecnie: Poznań, Muzeum Narodowe.
7. Prandocin (woj. małopolskie, pow. Kraków), kościół pw. św. Jana Chrzciciela, 1. ćwierć XII w.

Kościół możnowładczy w Prandocinie jest budowlą orientowaną, jednonawową, wzniesioną z ciosów piaskowca. Krótkie prezbiterium zamyka od wschodu apsyda. Jej odpowiedniczka od zachodu przechodzi w ośmioboczną wieżę. W apsydzie zachodniej znajdowała się empora wsparta na jednej kolumnie z kapitelem kostkowym.

1. Prandocin (woj. małopolskie, pow. Kraków), głowica kostkowa kolumny z dawnej empory w kościele pw. św. Jana Chrzciciela (obecnie: na cmentarzu przykościelnym), 1. ćwierć XII w.
2. Ruda (woj. łódzkie, pow. Wieluń), relikty dawnego kościoła kanonickiego pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha (ściana pn. z portalem), pocz. XII w.
3. Sieciechów (woj. mazowieckie, pow. Kozienice), opactwo benedyktyńskie pw. Panny Marii, pieczęć klasztoru, pocz. XII w. (?), obecnie: Kraków-Mogiła, opactwo oo. cystersów w Mogile, Archiwum klasztorne.
4. Siewierz (woj. śląskie, pow. Zawiercie), kościół pw. św. Jana Chrzciciela, XI/XII w.
5. Słomniki (woj. małopolskie, pow. Kraków), plakietka środkowa krzyża, Limoges, 1190-1200 r., obecnie: Warszawa, Muzeum Narodowe, nr inw. 29865 MN.
6. Trzemeszno (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), relikty kościoła opactwa kanoników regularnych pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, 1. poł. XII w. (fotografie z badań archeologicznych dostępne w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu, prof. dr hab. Wojciech Chudziak).

Kościół i klasztor kanoników regularnych ufundowany został z inicjatywy Bolesława Krzywoustego. Budowlę ukończono za rządów jego synów z małżeństwa z Salomeą z Bergu – Bolesława Kędzierzawego i Mieszka III Starego. Jest to budowla dwufazowa. Trójnawowa orientowana bazylika wzniesiona została z ciosów granitowych. Do wnętrza wstawiono piaskowcowe kolumny z kapitelami kostkowymi. Podobnie jak w przypadku dawnej katedry kruszwickiej, widoczna jest tu aktywność warsztatu budowlanego związanego z benedyktynami kongregacji Hirsau.

1. Trzemeszno (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), kolumny międzynawowe z kapitelami kostkowymi w kościele opactwa kanoników regularnych pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, 1. poł. XII w.
2. Trzemeszno (woj. wielkopolskie, pow. Gniezno), kościół opactwa kanoników regularnych pw. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, kielich z pateną, złotnik niemiecki czynny w Wielkopolsce, lata 80. XII w., obecnie: Gniezno, Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, nr inw. I/42 i 288.

Komplet naczyń liturgicznych, ufundowanych zapewne przez Mieszka III Starego dla konwentu kanoników regularnych w Trzemesznie wykazuje związki artystyczne z malarstwem miniatorskim skryptoriów w Regensburgu i Prüfenigen. Z południa Niemiec musiał zatem pochodzić warsztat złotniczy, który pracował w Wielkopolsce na potrzeby dworu książęcego.

1. Tuczno (woj. wielkopolskie, pow. Poznań), stopa świecznika, Saksonia XII w. (?).
2. Tum pod Łęczycą (woj. łódzkie, pow. Łęczyca), kościół kolegiacki pw. Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego, ok. 1140-1161 r.

Monumentalna kolegiata w Tumie pod Łęczycą jest budowlą orientowaną, wzniesioną z kostki granitowej. Trzynawowa filarowa bazylika z emporami nad nawami bocznymi zaopatrzona została w dwa chóry. Od wschodu jest to płytkie prostokątne prezbiterium zamknięte apsydą z małą apsydiolą. Apsydami zamknięto również obie nawy boczne. Zachodnia dwukondygnacyjna apsyda ujęta została przez dwie czworoboczne wieże. Kościół konsekrowano w 1161 roku. Swym kształtem nawiązuje on do krakowskiej katedry, tzw. hermanowskiej. Bardzo prawdopodobne, że jest to wspólna fundacja księżnej Salomei z Bergu i jej synów, w której miał udział arcybiskup gnieźnieński.

1. Tum pod Łęczycą (woj. łódzkie, pow. Łęczyca), kościół kolegiacki pw. Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego, rzeźba postaci Chrystusa-Pantokratora, ok. 1140-1161 r.
2. Tum pod Łęczycą (woj. łódzkie, pow. Łęczyca), kościół kolegiacki pw. Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego, płyta nagrobna z wizerunkiem postaci ludzkiej, ostatnie trzydziestolecie XII w.
3. Tum pod Łęczycą (woj. łódzkie, pow. Łęczyca), malowidło ścienne (Deesis) w apsydzie zachodniej kościoła kolegiackiego pw. Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego, ok. 1140-1161 r.
4. Tum pod Łęczycą (woj. łódzkie, pow. Łęczyca), kościół kolegiacki pw. Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego, pierścień biskupi z ametystem 2.-3. ćwierć XII w., obecnie: Łęczyca, Muzeum Regionalne, nr inw. MŁ/AS-62.
5. Tum pod Łęczycą (woj. łódzkie, pow. Łęczyca), kościół kolegiacki pw. Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego, krzyż – zwieńczenie laski dostojnika kościelnego z grobu w kolegiacie, Polska (?). 2.-3. ćwierć XII w., obecnie: Łęczyca, Muzeum Regionalne, nr inw. MŁ/AS-64.
6. Wąchock (woj. świętokrzyskie, pow. Starachowice), klasztor oo. cystersów, narożne okucie oprawy książki, Małopolska (?), 2. poł. XII w. (?), obecnie: Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego, inw. Dep. 625.
7. Wiślica (woj. świętokrzyskie, pow. Busko-Zdrój), relikty architektury kościoła pw. Świętej Trójcy, poł. XII w.

Kościół z I fazy był budowlą jednonawową z prostokątnym prezbiterium zamkniętym od wschodu apsydą. Pod prezbiterium znajdowała się trójnawowa halowa krypta, w zachodniej części korpusu nawowego zaś empora. Świątynia była orientowana. Wzniesiono ją z ciosów wapienia. Przyjmuje się, iż pierwszą budowlę ufundował Henryk Sandomierski, który objął rządy nad swoją dzielnicą ok. 1148 roku.

1. Wiślica (woj. świętokrzyskie, pow. Busko-Zdrój), posadzka z dekoracją figuralną w krypcie kościoła pw. Świętej Trójcy, poł. XII w.

Dekorację rytą posadzki stanowią wizerunki duchownego ukazanego pomiędzy mężczyzną z brodą i chłopcem. Następną kwaterę zajmuje umiejscowiony centralnie mężczyzna z brodą. Po jego bokach znajdują się wizerunki kobiety w czepcu i młodzieńca. Wszystkie postacie mają głowy podniesione do góry oraz uniesione w geście modlitewnym ręce.

1. Wiślica (woj. świętokrzyskie, pow. Busko-Zdrój), relikty tympanonu z gryfami z kościoła pw. Świętej Trójcy, poł. XII w.
2. Wiślica (woj. świętokrzyskie, pow. Busko-Zdrój), kościół pw. Świętej Trójcy, kamienna płyta z wizerunkiem głowy lwa i głowy żydowskiej, poł. XII w.
3. Wiślica (woj. świętokrzyskie, pow. Busko-Zdrój), kościół pw. Świętej Trójcy, płyta nagrobna z postacią człowieka, poł. XII w.
4. Wiślica (woj. świętokrzyskie, pow. Busko-Zdrój), rozeta z oprawy książki, Małopolska (?), 2. poł. XII w., obecnie kopia w: Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego, inw. MPPPG/K/14.
5. Wrocław (woj. dolnośląskie), relikty fundamentów i murów kościoła katedralnego pw. św. Jana Chrzciciela (tzw. katedra walterowska), ok. 1158 r. (fotografie dostępne na Politechnice Wrocławskiej, prof. dr hab. E. Małachowicz)

Relikty budowli należą do tzw. katedry walterowskiej, wzniesionej ok. 1158 roku przez biskupa Waltera z Malonne. Zachowała się jej partia wschodnia z apsydą. Odkryto również pozostałość głównego wejścia w fasadzie zachodniej. Trójnawowa bazylika wzniesiona była z dużych ciosów wapienia. Zachowane liczne detale architektoniczne i figura św. Jana Chrzciciela wskazują na obecność w niej bogatego wyposażenia rzeźbiarskiego. Ślady polichromii na odkrytych detalach dowodzą istnienia wielobarwnych polichromii.

1. Wrocław (woj. dolnośląskie), figura św. Jana Chrzciciela z kościoła katedralnego pw. św. Jana Chrzciciela (tzw. katedra walterowska), ok. 1158 r., obecnie: uszkodzona w zbiorach Muzeum Archidiecezji Wrocławskiej.
2. Wrocław-Ołbin (woj. dolnośląskie), opactwo oo. benedyktynów, następnie norbertanów pw. Panny Marii i św. Wincentego, tympanon donacyjny z nieokreślonego budynku opactwa, 3. ćwierć XII w., obecnie: Wrocław, Muzeum Architektury.

Opactwo św. Wincentego na Ołbinie zostało ufundowane przez komesa Piotra Włostowica, który następnie w 1144 roku sprowadził do niego z Magdeburga relikwie św. Wincentego. Był to duży zespół architektoniczny, obejmujący kościół główny, zabudowania klasztorne i gospodarcze oraz grupę mniejszych budowli sakralnych. Decyzją rady miasta Wrocławia został zniszczony w 1529 roku. Wiele elementów z bogatego wyposażenia rzeźbiarskiego zostało wtedy wtórnie użytych do dekoracji kościołów wrocławskich (np. portal u św. Marii Magdaleny). Główny kościół opactwa był orientowaną beztranseptową bazyliką kolumnową (kapitele w Muzeum Architektury we Wrocławiu), wzniesioną z granitu. Zdobiące świątynię rzeźby wykonano w piaskowcu. Od wschodu najpewniej zamknięty trzema apsydami, od zachodu monumentalną wieżą (zachowana ikonografia).

1. Wrocław-Ołbin (woj. dolnośląskie), opactwo oo. benedyktynów, następnie norbertanów pw. Panny Marii i św. Wincentego, tympanon fundacyjny z głównego kościoła opactwa, 4. ćwierć XII w., obecnie: Wrocław, Muzeum Narodowe.
2. Wrocław-Ołbin (woj. dolnośląskie), opactwo oo. benedyktynów, następnie norbertanów pw. Panny Marii i św. Wincentego, portal z głównego kościoła opactwa, 4. ćwierć XII w., obecnie: Wrocław, kościół św. Marii Magdaleny.
3. Wrocław-Ołbin (woj. dolnośląskie), opactwo oo. benedyktynów, następnie norbertanów pw. Panny Marii i św. Wincentego, płyta kamienna ze sceną Zwiastowania, 2. poł. XII w., obecnie: Wrocław, Muzeum Narodowe.
4. Wrocław-Ołbin (woj. dolnośląskie), opactwo oo. benedyktynów, następnie norbertanów pw. Panny Marii i św. Wincentego, płyta kamienna z wizerunkiem św. biskupa, 4. ćwierć XII w., obecnie: Wrocław, Muzeum Narodowe.
5. Wrocław-Ołbin (woj. dolnośląskie), opactwo oo. benedyktynów, następnie norbertanów pw. Panny Marii i św. Wincentego, głowice kostkowe z głównego kościoła opactwa, 1. poł. XII w., obecnie: Wrocław, Muzeum Architektury.
6. Zagość (woj. świętokrzyskie, pow. Pińczów), relikty architektury z dekoracją figuralną, kościół joannitów pw. św. Jana Chrzciciela, 3. ćwierć XII w.

Klasztor ufundowany zapewne po 1154 r. przez księcia Henryka Sandomierskiego, po jego powrocie z pielgrzymki do Jerozolimy. Jest to budowla jednonawowa z prostokątnym prezbiterium, orientowana, wzniesiona z ciosów wapienia.

1. Zawichost (woj. świętokrzyskie, pow. Sandomierz), relikty fundamentów kościoła centralnego pw. św. Maurycego, XI/XII w.

Była to budowla na planie tetrakonchosu (rotund z czterema apsydami), murowana z łamanych i nieco tylko obrobionych ciosów wapienia. Detale architektoniczne wykonano w piaskowcu. Wewnątrz odkryto ślady po przyściennych kolumienkach. W zachodniej części tertrakonchosu znajdowała się empora otwierająca się trzema arkadami na centralną nawę.

1. Żarnów (woj. łódzkie, pow. Opoczno), kościół pw. św. Mikołaja, poł. XII w.

Kościół w Żarnowie jest jednonawową, orientowaną budowlą wzniesioną z ciosów piaskowca. W jego partii zachodniej znajduje się cylindryczna wieża z klatką schodową prowadzącą na emporę.

1. Rocznik Dawny (tzw. Rocznik świętokrzyski dawny), Kraków, ok. 1120-1122 r. lub po 1138 r., Warszawa, Biblioteka Narodowa, Zakład Rękopisów, sygn. II 3312.

Na czterech czystych kartach starszego rękopisu z Listami apostolskimi po 1122 roku przepisano tekst z tzw. Annales Regni Polonorum deperditi. Tak zwany Rocznik Dawny powstał najpewniej w Krakowie.

1. Dokument: Aleksander III papież zatwierdza postanowienia Kazimierza Sprawiedliwego księcia polskiego, powzięte za radą biskupów…, Tusculum, 28 marca 1181 r., obecnie: Sankt Petersburg, Instytut Historii Akademii Nauk, Zbiór Lichaczewa nr 501/7.
2. Dokument: Urban III papież na prośbę biskupa Pełki przejmuje katedrę krakowską w opiekę Stolicy Apostolskiej…, Werona, 4 lutego 1186 r., obecnie: Kraków, Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie, perg. nr 3.
3. Dokument: Monachus patriarcha kościoła Zmartwychwstania w Jerozolimie wraz z kapitułą poświadcza założenie ongiś przez Jaksę kościoła i klasztoru Grobu Pańskiego w Miechowie…, 1198 r., obecnie: Kraków, Fundacja Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie, perg. nr 4.
4. Dokument: Zbylut z rodu Pałuków, obywatel Polski, funduje klasztor cystersów w Łeknie…, 1153 r., obecnie: Poznań, Archiwum Państwowe, Klasztor Cystersów w Łeknie, sygn. D 1.
5. Dokument: Zbylut z rodu Pałuków, obywatel Polski, funduje klasztor cystersów w Łeknie…, 1153 r., obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. Dypl. Gn. 3.
6. Dokument: Zbylut z rodu Pałuków, obywatel Polski, funduje klasztor cystersów w Łeknie…, 1153 r., obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. Dypl. Gn. 4.
7. Dokument: Papież Eugeniusz III na prośbę prepozyta Bernarda z Trzemeszna i braci bierze w opiekę kościół w Trzemesznie i przyjmuje go w protekcję św. Piotra i Stolicy Apostolskiej, Paryż, 31 maja 1147 r., obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. Dypl. T. 2.
8. Dokument: Papież Innocenty II na prośbę arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba bierze w opiekę Kościół gnieźnieński i przywilejem Stolicy Apostolskiej na wieki zabezpiecza…, Piza, lipiec 1136 r., obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. Dypl. G. 1.
9. Dokument: Humbald, kardynał prezbiter, legat Stolicy Apostolskiej, potwierdza darowiznę kaplicy NM Panny w Górze koło Łęczycy i potwierdza wcześniejsze darowizny targów w Kwieciszewie i Waśniowie, uczynione przez książąt polskich Bolesława IV Kędzierzawego i Mieszka III Starego oraz Henryka i Kazimierza II Sprawiedliwego, synów Bolesława III Krzywoustego, księcia polskiego, dla kościoła św. Wojciecha w Trzemesznie, Gniezno, 2 marca 1146 r., obecnie: Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne, sygn. Dypl. G. 2.
10. Ołowiana bulla Bolesława III Krzywoustego, po 1121 r., obecnie: Poznań, Muzeum Archeologiczne, nr inw. 2003:1.
11. Ołowiana bulla Bolesława III Krzywoustego, 1 poł. XII w., obecnie: Poznań, Instytut Prahistorii UAM, nr inw. OT 9-10/279w/05.

źródło: http://chrzest966.pl/dr-leszek-wetesko-kwerenda-dziel-sztuk-plastycznych-oraz-architektonicznych-zwiazanych-z-chrystianizacja-polski-i-powstaniem-panstwa-polskiego-w-okresie-do-poczatku-xiii-w/

Tekst skopiowany ze strony:

Za zgodą: